Gusnar / Herdzin | Scena Muzyki Polskiej

12.11.2024 (wtorek), godz. 19.00
Filharmonia Narodowa (Sala Kameralna)

Paweł Gusnar – saksofon
Krzysztof Herdzin – fortepian

W programie:

Krzysztof Komeda (arr. Krzysztof Herdzin/Paweł Gusnar)
Kołysanka z filmu Dwaj ludzie z szafą
Nim wstanie dzień, ballada z filmu Prawo i pięść
Kattorna
Moja ballada
Do widzenia do jutra (temat z filmu)
Svantetic
Ballad for Bernt z filmu Nóż w wodzie
Kołysanka z filmu Dziecko Rosemary
Szara kolęda

Krzysztof Komeda to jedna z najważniejszych postaci polskiego jazzu, co do tego nie ma wątpliwości. Jeżeli jednak pytamy o przyczyny jego popularności, to sprawa przestaje być oczywista. Z dużą dozą pewności można jednak stwierdzić, że miejsce w historii muzyki polskiej zagwarantowały mu przede wszystkim jego kompozycje.

Utwory Krzysztofa Komedy ujawniały swój urok już w oryginalnych wykonaniach i nagraniach, począwszy od rejestracji koncertów Sekstetu Komedy na Festiwalu Jazzowym w Sopocie w 1956 roku, po ostatnie nagrania – koncertowe z roku 1967 i filmowe z 1969 roku, kiedy to karierę muzyka przerwała jego tragiczna śmierć. Na przestrzeni późniejszych lat, w kolejnych aranżacjach i interpretacjach (m. in. Tomasza Stańki, Jana Ptaszyna Wróblewskiego czy Leszka Możdżera) utwory te stały się kompozycjami, bez których trudno wyobrazić sobie polski jazz. Zresztą nie tylko jazz: ogromnym atutem większości z nich było ich powiązanie z obrazami filmowymi. W muzyce filmowej Komedy do dzieł Romana Polańskiego, Edwarda Etlera, Jerzego Skolimowskiego czy Henninga Carlsena improwizatorski żywioł jazzu nierzadko ulegał rygorowi narracji, wyrazu pożądanego w danej scenie. Co więcej, wiele filmowych kompozycji Komedy wychodzi poza muzykę jazzową. Charakteryzują się ciekawymi aranżacjami, kolorystycznymi pomysłami i studyjnymi efektami dźwiękowymi, o czym można się przekonać sięgając choćby po ostatnie utwory, napisane do filmów Nieustraszeni zabójcy wampirów, Dziecko Rosemary czy The Riot.

Kompozycje Komedy doskonale współtworzyły kino artystyczne, a jednocześnie zachowywały muzyczną autonomię (wyrazisty temat, intrygujący przebieg harmoniczny) i improwizacyjny potencjał (czytelna forma). Dało im to długie trwanie, także pozafilmowe. Pod powierzchnią aranżacji i brzmienia skrywały się nierzadko znakomite pomysły kompozytorskie, które nie traciły nic ze swojego uroku w nowych instrumentacjach. Nie tracą go i dziś, czy to w aranżacjach na duże składy, czy w opracowaniu na obsady kameralne, takie jak duet fortepianu i saksofonu.

Obydwa instrumenty były Komedzie szczególnie bliskie. Grał na fortepianie, ale także chętnie sięgał po saksofon, co pokazuje słynny film Bogusława Rybczyńskiego Jazz Camping z 1959 roku. Nie przypadkowo fortepianowo-saksofonowe brzmienia zdominowały wiele jego filmowych kompozycji, od Noża w wodzie (1961), przez Kraksę (1963) i Pingwina (1964) po Projekt (1968).

Przygodę Krzysztofa Komedy z jazzem filmowym rozpoczęła Kołysanka z etiudy szkolnej Romana Polańskiego Dwaj ludzie z szafą (1958), która otworzy dzisiejszy koncert. Słynny temat główny pojawia się już na początku filmu. W kadrze – spokojne morze. Po chwili wychodzą z niego dwaj mężczyźni trzymający wielki, ciężki mebel. Wraz z nimi wyłania się z szumu morskich fal melodia Komedy. Nie ma tu dysonansów, rytmicznej gonitwy, gęstej harmonii. Jest niespieszny puls, pogodna refleksja, muzyczne zamyślenie. Wiele lat później Wojciech Młynarski dopisał do tego tematu piękny tekst, nawiązujący do filmowej metafory Polańskiego:

Każdy szafę ma, a w niej zmartwień stos

Krzywią się z jej dna swetry utkane z trosk

[…]

Każdy szafę ma i wśród lat i zim

W życie szafa ta idzie razem z nim.

Filmowe kompozycje Krzysztofa Komedy to także piosenki, czego doskonałym przykładem jest ballada z filmu Prawo i pięść (1964). Jak wspominała Agnieszka Osiecka, autorka tekstu, po długiej i zasadniczo niezbyt pomocnej w procesie twórczym podróży na plan powstającego obrazu Jerzego Hoffmana (na którą nalegali twórcy filmu), Komeda zaproponował jej, żeby napisała słowa „pod Okudżawę”, zaś on da melodię „pod western”, a z tego wschodnio-zachodniego przecięcia wpływów powstanie coś tutejszego, „naszego”… I tak się stało: filmowa aranżacja piosenki Nim wstanie dzień, śpiewanej w oryginale przez Edmunda Fettinga, nawiązuje do popularnego wówczas nurtu piosenki westernowej spod znaku Do not forsake me oh my darling Dimitria Tiomkina (oszczędna aranżacja na gitarę i perkusję). Komeda nie kopiował jednak amerykańskich wzorców: opadające, rozkładane po akordach dźwięki skali doryckiej mają w sobie w istocie coś tutejszego, co pobrzmiewa u Karola Szymanowskiego, ale i później, u Marka Grechuty.

Talent Komedy przyciągnął także zagranicznych reżyserów. Tak się stało w przypadku duńskiego twórcy Henninga Carlsena. Z jego filmu Kattorna (Koty, 1965) pochodzi tytułowy temat, który zyskał popularność w pozafilmowej aranżacji, jako jeden z trzech utworów wypełniających najważniejszy albumu Komedy – Astigmatic (1966). Na nagraniu robi wielkie wrażenie, ale jego wersja filmowa, zbyt rzadko przypominana, choć pozostawiająca duże pole do interpretacji, również prezentuje się zjawiskowo. Co ciekawe, inna kompozycja z Astigmatic, czyli Svantetic, również zdaje się mieć korzenie w jednym z nienazwanych motywów muzycznych do filmu Kattorna. Dzieli z nim trzy inicjalne, wznoszące się dźwięki. Obydwie myśli idą później w innych kierunkach, ale raz usłyszane podobieństwo, pojawiające się w tak ważnym, początkowym fragmencie motywu, nie daje o sobie zapomnieć w trakcie seansu.

Innym ważnym dziełem w dorobku Komedy była muzyka do filmu Do widzenia, do jutra… Janusza Morgensterna z 1960 roku. Zawiera ona dwa ważne tematy, które znane są zarówno w instrumentalnych, jak i wokalno-instrumentalnych wersjach. Popularniejszy jest ten, który został nagrany przez Komedę jako Moja ballada. Jeszcze w latach sześćdziesiątych Agnieszka Osiecka dopisała do tej melodii tekst. Śpiewany był później jako piosenka Nie jest źle, m. in. przez Urszulę Dudziak, stawiającą wówczas swoje pierwsze muzyczne kroki. Drugi temat, nieco rzadziej przypominany (pojawiający się w filmie w scenie teatrzyku, jako melodia gwizdana z akompaniamentem gitary), również doczekał się oprawy tekstowej pod tytułem Bez jutra nie da się żyć.

Wojciech Młynarski, czerpiąc inspirację ze scen z Teresą Tuszyńską i Zbigniewem Cybulskim, pisał po latach:

Nie każdy z nas

Dostrzega w czas

Biel pierwszych bzów

I nie zawsze mówi się „do widzenia”

Czasem się znika bez słów

Bo jutro jest promienne jak

Teresy wzrok, Teresy twarz

Gdy w gdańskie południe

Patrzy przy studni

W Neptuna srebrzysty płaszcz

Wspomniane wcześniej charakterystyczne dla Komedy połączenie filmowej funkcjonalności i autonomicznej siły muzyki, chyba najpełniej oddaje Ballad for Bernt z Noża w wodzie Romana Polańskiego. Jacht leniwie wpływa w kadr, otoczony przez spokojne jezioro, a na horyzoncie widać pojedyncze drzewa, niby kreski taktowe odmierzające temat saksofonu… Ruch muzyczny i ruch w filmowym kadrze, czas muzyki i czas filmu łączą się tu w wysmakowaną pełnię doświadczeń audiowizualnych. Ale i bez obrazu zawodząca kantylena ujmuje słuchacza czymś szczególnym, tęsknym. „Komedowatym”, jak powiedziałaby Osiecka.

Największą popularnością spośród wszystkich – nie tylko filmowych – dzieł Komedy, cieszy się utwór Sleep Safe and Warm z filmu Dziecko Rosemary, zwany potocznie Kołysanką. Zdecydowało o tym zapewne międzynarodowe powodzenie samego filmu, a to zawsze pomaga, jednak sam temat jest wyjątkowej urody, a i delikatna, niewinna, quasi-dziecięca interpretacja Mii Farrow wciąż robi ogromne wrażenie. Wersja filmowa kontrastuje senne canto Farrow z ostrym ostinato klawesynu, barwionego demonicznymi dysonansami. Wersje koncertowe wydobywają z tej kompozycji, tak jak z najlepszych standardów jazzowych, wszystkie odcienie emocji, lecz wciąż pozostawiają wiele do odkrycia.

Jako ostatni pojawia się w programie koncertu temat wyjątkowy: nie filmowy, a teatralny. Krzysztof Komeda napisał go do sztuki Śniadanie u Tiffany’ego w adaptacji Stanisława Dygata z 1965 roku. Tej samej, z której pochodzi śpiewana przez Kalinę Jędrusik ballada Ja nie chcę spać, inna perła Komedy. Ów mniej pamiętany temat wykorzystał po latach – jakżeby inaczej – Wojciech Młynarski, dopisując do niego tekst piosenki znanej dziś jako Szara kolęda. Tym razem zapomnijmy może na chwilę o tych ujmujących skądinąd słowach świeckiej kolędy. Wyobraźmy sobie scenę Teatru Komedia z 1965 roku i opowiadaną na niej w rytm muzyki Komedy historię dwojga ludzi, którzy z bagażem trosk próbują, mimo przeciwności, razem iść przez życie. Tak jak dwaj ludzie z szafą z etiudy Polańskiego, której melodia otwiera dzisiejszy koncert.

Mariusz Gradowski
redakcja tekstu: Filharmonia Narodowa

Paweł Gusnar

Saksofonista, solista i kameralista, pedagog, profesor doktor habilitowany sztuk muzycznych. Pracuje w Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina, gdzie w latach 2016–2024 pełnił funkcję prorektora ds. zagranicznych, jest także profesorem Akademii Muzycznej im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi.

Jest artystą wszechstronnym, otwartym na różne style i formy ekspresji. Z jednakowym znawstwem łączy działalność na polu muzyki klasycznej, jazzowej i rozrywkowej. Jest propagatorem muzyki współczesnej, inspiratorem i pierwszym wykonawcą wielu dzieł polskich kompozytorów oraz propagatorem polskiej twórczości saksofonowej za granicą. Napisano dla niego ponad osiemdziesiąt utworów, w tym blisko dwadzieścia na saksofon z orkiestrą. Prawykonał koncerty saksofonowe Piotra Mossa, Krzysztofa Pendereckiego, Bronisława Kazimierza Przybylskiego, Krzysztofa Knittla, Bartosza Kowalskiego, Krzysztofa Herdzina, Weroniki Ratusińskiej-Zamuszko, Sławomira Kaczorowskiego, Mikołaja Majkusiaka, Marcina Stańczyka, Toshio Mashimy czy Nikoli Kołodziejczyka, a także utwory solowe i kameralne takich twórców jak Miłosz Bembinow, Wojciech Błażejczyk, Alicja Gronau-Osińska, Krzysztof Herdzin, Olga Hans, Anna Maria Huszcza, Anna Ignatowicz-Glińska, Sławomir Kaczorowski, Andrzej Karałow, Aleksander Kościów, Marcin T. Łukaszewski, Paweł Łukaszewski, Stanisław Moryto, Piotr Moss, Leszek Możdżer, Ryō Noda, Zbigniew Penherski, Maria Pokrzywińska, Dariusz Przybylski, Marian Sawa, Michał Sławecki, Bogusław Schaeffer, Edward Sielicki, Elżbieta Sikora, Marek Raczyński, Weronika Ratusińska-Zamuszko, Łukasz Woś, Ignacy Zalewski i in. W dorobku ma również polskie prawykonania kompozycji Johna Williamsa, Jamesa Whitbourna, Jamesa MacMillana czy Andresa Koppela. Od 2015 roku nakładem Ars Musica i Chopin University Press ukazują się serie nut sygnowane jego nazwiskiem. Jest również autorem Studiów orkiestrowych na saksofon (2018).

Koncertuje na estradach prestiżowych sal koncertowych – filharmonicznych i kameralnych, w Polsce i za granicą, również w ramach znaczących festiwali. Jako solista występował z niemal wszystkimi orkiestrami filharmonicznymi w Polsce, a także z Sinfonią Varsovią, NOSPR w Katowicach, Polską Orkiestrą Radiową, orkiestrą „Amadeus”, Polską Orkiestrą Sinfonia Iuventus i in. Współpracuje z wieloma orkiestrami symfonicznymi oraz z najlepszymi polskimi big bandami, między innymi Adama Sztaby, Tomasza Szymusia, Krzysztofa Herdzina i Kukla Band. Występuje też jako muzyk sesyjny (liczne produkcje telewizyjne i nagrania radiowe).

Zasiada w jury konkursów i prowadzi kursy mistrzowskie w najlepszych ośrodkach muzycznych świata – od Korei Południowej i Chin przez liczne kraje europejskie po Zjednoczone Emiraty Arabskie, Republikę Południowej Afryki i Stany Zjednoczone. W dorobku ma ponad siedemdziesiąt płyt CD, w tym ponad dwadzieścia autorskich (m.in. autorski cykl Saxophone Varie) i współautorskich. Jest zdobywcą sześciu Fryderyków (2014, 2015, 2016, 2019, 2023, 2024), Złotego i Srebrnego Dyplomu Muzyczne Orły (2022, 2023), Armatki Kultury 2019, Pizzicato Supersonic Award (2009), Nagrody Rektora UFMC (2015, 2021), Nagrody Dyrektora Centrum Edukacji Artystycznej I st. (2018). Był nominowany między innymi do tytułu Koryfeusza Muzyki Polskiej (2014, 2015, 2017) i International Classical Music Awards 2020. Jest założycielem i dyrygentem Warsaw Saxophone Orchestra, z którą koncertuje w Polsce i za granicą. Zespołem zachwycił się między innymi Branford Marsalis, który zagrał z WSO w 2023 w ramach cyklu Reach the Stars. Angażuje się w działania popularyzujące naukę, kulturę i sztukę. W latach 2012–2023 zasiadał w Radzie Akademii Fonograficznej – sekcji muzyki poważnej. Jest artystą firm Yamaha, D’Addario oraz BG Franck Bichon.

Krzysztof Herdzin

Profesor doktor sztuk muzycznych, pianista, kompozytor, aranżer, dyrygent, producent płytowy- urodził się w Bydgoszczy w 1970 roku, gdzie ukończył Akademię Muzyczną w klasie fortepianu K. Popowej-Zydroń (dyplom 1993).

Ma na swoim koncie występy z orkiestrą (Błękitna Rapsodia G. Gershwina, Koncert a-moll E. Griega, XVII Koncert fortepianowy G-dur W. A. Mozarta, własne Concertino na fortepian i orkiestrę); nagrania muzyki kameralnej dla Bayerische Rundfunk w Monachium; koncerty muzyki kameralnej z klarnecistą Wojtkiem Mrozkiem, światowej sławy skrzypkami Vadimem Brodskim, Mariuszem Patyrą, saksofonistą Pawłem Gusnarem i wybitnymi polskimi flecistkami Jadwigą Kotnowską i Agatą Igras; współpracę z działającą na terenie Niemiec fundacją Yehudi Menuhina Live Music Now. Współpracował prawie ze wszystkimi największymi polskimi gwiazdami piosenki, w latach 90-tych grał w kwartecie Jana Ptaszyna Wróblewskiego, przez 6 lat był pianistą kwartetu Zbigniewa Namysłowskiego, w latach 2002 – 2012 występował w duecie z Edytą Geppert, od 2011 do 2021 kierował zespołem Anny Marii Jopek. Ma na swoim koncie ponad 200 płyt CD, w tym 25 autorskich, jest posiadaczem 19 Złotych i 4 Platynowych Płyt dla Aranżera. Wyprodukował ponad 20 płyt polskim wokalistom, m.in: Irenie Santor, Maryli Rodowicz, Edycie Geppert, Katarzynie Groniec, Annie Serafińskiej, Oldze Bończyk, Wojciechowi Gąssowskiemu.

Jest autorem orkiestracji muzyki Jana A.P. Kaczmarka do filmu Marzyciel, nagrodzonej Oscarem w 2005. Ma na swoim koncie kilkanaście orkiestracji i aranżacji partytur filmowych innych kompozytorów, m.in: Henri Seroka (U Pana Boga W Ogródku), Robert Jansona (Świadectwo), Adama Skorupy (Kinematograf, Animowana Historia Polski), Tomasza Gąssowskiego (Miasto Z Morza). Był szefem muzycznym musicali: Deszczowa Piosenka w Teatrze Muzycznym w Poznaniu, Sunset Boulevard w Operze Nova w Bydgoszczy, Na Końcu Tęczy, Błękitne Krewetki i Songi Stu w Teatrze Stu w Krakowie, Pięciu Braci Moe i Deszczowa Piosenka w Teatrze Roma w Warszawie, własnego musicalu Cyrano w Teatrze Muzycznym w Łodzi oraz Żołnierz Królowej Madagaskaru w Teatrze Polskim w Warszawie.

Koncertował jako jazzman i jako kameralista w: Meksyku, USA, Kanadzie, Australii, Indiach, Japonii, Chinach, Tajwanie, Korei, Turcji, Izraelu oraz prawie wszystkich krajach europejskich.

Dyrygował ponad 40 orkiestrami: Academy of St. Martin in the Fields, Narodową Orkiestrą Belgii, Zhejiang Symphony Orchestra, NOSPR, Sinfonią Varsovią, Polską Orkiestrą Radiową, Sinfonią Iuventus, Orkiestrą Akademii Beethovenowskiej, Capellą Bydgostiensis, Polską Filharmonią Kameralną, Śląską Orkiestrą Kameralną, Elbląską Orkiestrą Kameralną, Concerto Avenna, Orkiestrą Ricordanza, Orkiestrą Sinfonia Viva, Orkiestrą Sinfonia Artis, Orkiestrą L’Autunno, Orkiestrą Teatru Wielkiego w Łodzi, Orkiestrą Teatru Muzycznego w Łodzi, Toruńską Orkiestrą Symfoniczną, Orkiestrami Filharmonii Łódzkiej, Filharmonii Pomorskiej, Filharmonii Dolnośląskiej, Filharmonii Kaliskiej, Filharmonii Opolskiej, Filharmonii Szczecińskiej, Filharmonii Bałtyckiej, Filharmonii Płockiej, Orkiestrą Symfoniczną im. Karola Namysłowskiego w Zamościu.

W 2015 r. został odznaczony Srebrnym Medalem “Gloria Artis”, jest laureatem Fryderyka 2012 (jazzowy kompozytor / aranżer roku), Nagrody Programu 3 – Mateusze Trójki 2014 (w kategorii całokształt), Nagrody RMF Classic – Mozarty 2011, dwukrotnym “Artystą Roku” Grand Prix Melomani w latach 2011, 2014, Międzynarodowego Konkursu Improwizacji Jazzowej w Katowicach w 1993 r, Nagrody Prezydenta Miasta Bydgoszczy 2005, Nagrody Gazety Wyborczej „Feliks 2006”, czternastokrotnie w ankiecie czytelników Jazz Forum „Jazz Top” wybierany aranżerem i kompozytorem roku, jedenastokrotnie nominowany do nagrody Fryderyka.

W dorobku kompozytorskim posiada szereg współczesnych utworów na różne składy instrumentalne (m.in Requiem na troje solistów, chór i orkiestrę symfoniczną). Jest stałym uczestnikiem programu zamówień kompozytorskich MKiDN. Jego płyta “Symphonicum” była nominowana do nagrody Fryderyk 2011 (kompozytor roku – muzyka poważna / płyta roku – muzyka współczesna ) obok Wojciecha Kilara i Rafała Augustyna. Płyta „Suite on polish themes” była nominowana do nagrody Fryderyk 2017 (płyta roku – muzyka współczesna). Płyta „Concerto & Concertino” zdobyła nominacje do Fryderyka 2019 w dwóch kategoriach: płyta roku – muzyka współczesna oraz najwybitniejsze nagranie muzyki polskiej. Jako pierwszy polski kompozytor nagrał monograficzną płytę w słynnym, londyńskim Abbey Road Studio wraz z orkiestrą Academy Of St Martin in The Fields.